نقش تجارتخانه های زرتشتیان در جنبش مشروطه خواهی - مجله دانلود و سرگرمی

آنچه بازگو شد بخشی از سخنان احمد کسروی در پیشگفتار کتاب تاریخ مشروطه ایران است. شاید مصداق این سخن را بتوان به مشروطه خواهانی نسبت داد که در تاریخ ایران نام آن ها عنوان نشده اما نقش بسزایی در جنبش ملی مشروطه خواهی و آزادی خواهی داشته اند که از یک سده گذشته با نگرش نوین ایرانیان به زندگی اجتماعی شان شروع شد. در این جنبش، مانند بیشتر حرکت های اجتماعی، گروه ها و طبقات مختلف مشارکت داشتند؛ گروه هایی با افق های دید گوناگون و اندیشه های متفاوت، ولی همگی در جبهه ای واحد در مبارزه برای زندگی بهتر در پناه قانون و عدالت. روشنفکران اصلاح طلب و انقلابی، بازرگانان ترقی خواه و روحانیون روشن بین سه عنصر اصلی بیداری مردم و سازنده این نهضت بودند.

زرتشتیان که در شروع مشروطیت، در حدود یک هزارم جمعیت ایران را داشتند، به نسبت جمعیت شان نقش کیفی و کمی مناسبی در برپایی و پشتیبانی این جنبش ملی ایفا کردند و به جز همراهی فکری و بیدارنماینده، به کمک مالی مجاهدین نیز پرداختند. جهانگیر اشیدری در کتاب تاریخ پهلوی و زرتشتیان می نویسد: البته بسکمک از زرتشتیان هم در هیجانات مشروطه تمایلی به دخالت در تغییرات اجتماعی نداشتند، و این شاید بر اثر ترس تاریخی شان بود. در جلسه ای از جلسات انجمن زرتشتیان طهران، برخی از اعضا نسبت به اقدامات برخی از زرتشتیان برای تغییر اوضاع مملکت، اعتراض کردند و می گفتند که اگر مستبدین از هشت میلیون مسلمان، هزار نفر را بکشند، هفت میلیون و نهصد و نود و نه هزار نفر باقی خواهند ماند، ولی اگر هشت هزار زرتشتی را بکشند، دیگر اثری از زرتشتی ها باقی نخواهد.

مهدی ملک زاده در کتاب تاریخ مشروطیت ایران درباره علت حضور کمرنگ زرتشتیان در جریانات سیاسی می گوید: زرتشتیان در جامعه ایران کمتر در جریانات سیاسی ظاهر شده اند و هیچگاه خود نمی خواستند و یا نمی توانستند عامل حرکتی سیاسی و یا اجتماعی بر ضد دولت و حکومت باشند. در مشروطیت هم به جز موارد ویژه، بیشتر فعالیت شان محدود به کمک های مالی و سیاسی به مجاهدان و اعضای مجلس برای ایجاد یک محیط سیاسی و اجتماعی آزاد و برابر بود. پیش از مشروطیت تنها حضور کمرنگ دو زرتشتی به نام های اردشیرجی ریپورتر و ارباب گیو زرتشتی را در کمیته انقلاب، که انجمنی مخفی بود، مشاهده می کنیم.

تورج امینی در کتاب اسنادی از زرتشتیان ایران به دو تجارتخانه عظیم زرتشتیان در دوره مشروطه اشاره می نماید و می نویسد: در دوران مشروطه دو تجارتخانه عظیم جهانیان و جمشیدیان به سرپرستی دو ارباب عظیم زرتشتی، که مورد اعتماد مردم بودند، به کمک آزادیخواهان برخاستند. یکی از معروف ترین تجار ایرانی در زمان مظفرالدین شاه، ارباب جمشید بهمن جمشیدیان نام داشت. ایرانیان او را به مهربانی، بخشندگی و درستکاری می شناختند. رییس التجار کل زرتشتیان ممالک محروسه ایران، لقبی بود که شاه، همراه با نشان و جبه و حمایل مخصوص به او عطا کرد. پس از شکست ساسانیان، این نخستین باری بود که یک زرتشتی در سطح ملی به چنین موقعیت مالی و اجتماعی دست می یافت. فعالیت های مالی ارباب به حدی با موفقیت همراه بود که تجارتخانه او به نام جمشیدیان (که در واقع یک بانک عظیم و تمام عیار بود) گذشته از شعبه هایی که در برخی از شهرهای ایران داشت، در بغداد، کلکته، بمبئی و پاریس دفاتر و بانک هایی دایر کرد.

تجارتخانه دیگری که زرتشتیان آن را اداره می نمودند؛ جهانیان نام داشت که از آن ارباب خسرو شاهجهان بود. این تجارتخانه نیز شعبه هایی در شهرهای ایران، به ویژه در جنوب کشور داشت و مابین ایلات و عشایر فارس دارای محبوبیت و اعتبار فراوان بود و توانسته بود با تشکیلات منظم خود با هند و انگلیس و آمریکا روابط تجاری خوبی برقرار سازد. خوش نامی این تجارتخانه به اندازه ای بود که برات ها و رسید صندوق آن مانند اسکناس اعتبار داشت و دست به دست می چرخید.

تجارتخانه هایی که کمک مالی به مشروطه خواهان می کردند در کتاب سهم زرتشتیان در انقلاب مشروطیت ایران فرهنگ مهر این چنین آمده است: این دو تجارتخانه که کارهای صرافی و بانکداری می کردند به مجاهدان مشروطه کمک های مالی می کردند. تجارتخانه جمشیدیان، یک بار بیست هزار تومان از جانب خود و بار دیگر همان مبلغ را از جانب دیگر تاجران زرتشتی در اختیار مجاهدان نهاد. جهانیان نیز از صرف پول برای مجاهدان کم نگذاشته بود؛ و یک مرتبه مبلغ ده هزار تومان به ایشان پرداخت کرده بود تا هزینه های خود را پوشش دهند. دیگر تاجران زرتشتی چون ارباب رشید مهر و ارباب کیخسرو رستم کرمانی نیز در زمان هایی که احتیاج به تبلیغات به نفع جامعه زرتشتی بود، از اهدای کمک به مشروطه خواهان دریغ نورزیدند.

شواهدی در اسناد دولتی موجود است که نشان می دهد ارباب جمشید بهمن و پس از او ارباب کیخسرو شاهرخ (نمایندگان زرتشتیان در دو دوره نخست مجلس شورای ملی) برای تهیه مایحتاج قشون و یا کمک های مالی در اداره امور مجلس به عنوان قرض به دولت و یا حتی بلاعوض، از صرف پول خودداری نکرده اند. همچنین در مجلس اول که دولت و مجلسی ها برآن شدند که بانک ملی را بنیان نهند، تجارتخانه های جمشیدیان و جهانیان در این راه همراهی کردند و یکی از مورد اعتمادترین اعضای مجلس در این زمینه ارباب جمشید بود، به طوری که در اعلانی که به همین منظور منتشر شد، حجره ارباب جمشید جزو اداراتی ذکر شد که مردم می توانستند مبلغ پرداختی خود را به آن جا حواله و رسید دریافت نمایند.

کتاب تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران نیز به کمک های مالی شاهجهان اشاره کرده است: خسرو شاهجهان و برادران به منظور عملیات صرافی و بانکداری شرکتی در سال 1274 خورشیدی در یزد تشکیل دادند و بعداً شعبی در شهرهای ایران و در بمبئی و لندن دایر کردند... یکی از کمک های این شرکت به آزادیخواهان مبلغ ده هزار تومان بود، که در یکبار در اختیار آنها گذاشت. همچنین عده ای از زرتشتیان اسلحه هایی را که برخی از دولتی ها از انبار مهمات سرقت می کردند خریداری کرده و به آزادیخواهان می دادند.

در شماره 31 روزنامه صوراسرافیل آمده است: در چندی قبل از ذخیره دولتی چهارصد قبضه تفنگ ورندل بلند قد خارج کرده و به... تاجر پارسی فروخته اند... همچنین از اسلحه خانه دویست قبضه تفنگ پنج تیر مکنز و غیره با یکصد و پنجاه هزار عدد فشنگ فخیم الممالک و... فروخته اند.

در یادداشت های کیخسرو شاهرخ چنین آمده است: در تهران توزیع مهمات و تفنگ بین مجاهدین مشکل بود، چون مجاهدین و به ویژه آذربایجانی ها مورد سوءظن و شک بودند. صوراسرافیل که عضو انجمن آذربایجان بود، ارباب مهربان جمشید پارسایی (بنیانگذار پذیرشگاه پارسایی در تهران و از خیراندیشان جامعه زرتشتی) را که با او خیلی دوست بود، مامور این کار کرد و او که مردی آرام بود، سوء ظن برانگیز نبود. تا اینکه پس از مدت ها، مستبدین به همکاری بانک های جمشیدیان و جهانیان و مهربان پارسایی با مجاهدین پی بردند و تصمیم به قتل پرویز شاهجهان در یزد گرفتند و او را به وضع فجیعی کشتند. خبر قتل شاهجهان در شماره 12 روزنامه ندای وطن منتشر شد و موجی از هیجان و خشم عمومی را بر علیه عمال استبداد برانگیخت.

مبارزان و آزادیخواهان صدای اعتراض بلند کردند، و خواهان مجازات دست اندرکاران این قتل شدند. موضوع قتل ارباب پرویز، که در آن قاتل از نظر زرتشتیان معلوم و تعیین بود، در اثر تلگراف محمدکاظم خراسانی نه فقط به دست فراموشی سپرده شد، بلکه باعث شد تا فریبرز نامی که مستاجر یکی از مزارع ارباب شاهجهان بود، با کارد کشته و زنش مجروح گردد. کشته شدن شاهجهان بسیار مرموز بود. آزادیخواهان انگیزه قتل را مبارزه زرتشتیان در راه مشروطه و قتل را به فرمان محمدعلی میرزا دانستند، و روزنامه های آن دوره به گستردگی از این جنایت نوشتند.

پارسیان هند هم بنا به شرایط و موقعیتی که داشتند به آزادیخواهان کمک می رساندند. پارسیان برای رهایی ایران از استعمار انگلیس و روسیه تزاری حاضر بودند در تشکیل بانک ملی ایران به مجلس و دولت ایران کمک نمایند. شاید یکی از علت های قتل شاهجهان رقابت شدید بانک های روس و انگلیس در ایران با تجارتخانه جهانیان بوده باشد و اینکه این استعمارگران نمی خواستند در ایران بانک ملی ایجاد گردد، که البته تا اندازه ای هم این کار را عقب انداختند. در هندوستان این خبر در روزنامه تایمزبمبئی و جام جمشید انتشار پیدا می نماید و تفسیرهایی درباره عدم تامین جانی و مالی زرتشتیان در ایران نوشته می گردد و این درست برابر است با قصد سرمایه گذاری پارسیان و شرکت در تاسیس بانک ملی ایران.

ادوارد براون در کتاب انقلاب ایران درباره شاهجهان می نویسد: همدردی و کمک پارسیان و زرتشتیان بمبئی که ممکن بود هم با طیب خاطر و هم با واسطه استطاعت همراهی کامل بنمایند، بدبختانه به واسطه قتل نابکارانه و ناجوانمردانه ارباب پرویز در یزد (تاریخ 13 فوریه 1906 / 24 بهمن1285 خ.) که هر چند مطبوعات و اکثریت توده ایرانیان و حتی علما را عزادار کرد، آنان را دلسرد و روبرگردان ساخت.

قتل شاهجهان و تهدیدهای دولتی ها بر علیه زرتشتیان آنها را از تلاش در راه مشروطه و در راه دستیابی به آزادی، برابری و تامین مالی و جانی، باز نداشت. شاید بتوان یکی از انگیزه های زرتشتیان که در جنبش مشروطه خواهی حضور داشتند دلبستگی به ایران و سربلندی و سرافرازی در مبارزه با استبداد دانست و این که به باور آن ها باید با بدی جنگید تا نیکی پیروز گردد.