حسن انوشه؛ در جست وجوی تاریخ ایران و زبان فارسی - مجله دانلود و سرگرمی

این جملات حسن انوشه، مترجم و فرهنگ نویس ایرانی که روز شنبه در 75 سالگی در تهران درگذشت، بیانگر دغدغه او برای حفظ میراث زبان و ادبیات فارسی، چه در ایران و چه در فرای مرز های این کشور است. آقای انوشه به سرطان مبتلا بود. او عربی خوانده بود و انگلیسی می دانست، اما از امکانات این دو زبان، برای فهم و آشنایی با تاریخ ایران و زبان فارسی بهره می برد: دلیل تسلط من به زبان [خارجی]، علاقه ای است که به تاریخ ایران دارم.

کودکی، تحصیل، معلمی و ترجمه

حسن انوشه در اسفند 1323 در یکی از روستا های بابل متولد شد: پدر و مادرم هر دو بی سواد بودند، اما یک ویژگی برجسته داشتند و آن هم این بود که، چون می دانستند بی سوادی، آن ها را گرفتار سختی و رنج فراوان نموده است، می خواستند که فرزندان شان حتما درس بخوانند و گرفتار همان مصائبی نشوند که خودشان سال های دراز با آن دست به گریبان بودند.

پدر حسن انوشه، یک کارگر کشاورز بود و او همراه پدرش و برادرانش روی زمین کار می کرد. انوشه بعدا از این سختکوشی کار روی زمین، در فعالیت های ادبی اش در قالب پروژه های عظیم بهره گرفت: تصادفا اهل کتاب شدیم و از کشاورزی تا اندازه ای فاصله گرفتیم، اما ذهن من هنوز آن جا است.

او داستان کتابخوان شدن خود به لطف یک زلزله در اوایل دهه 1340 می دانست: در سال 42 یا 43 که در باغ زندگی می کردیم، اداره پست و تلگراف کنار باغ ما بود، آن سال زلزله آمد و رئیس این پست و تلگراف در باغ ما چادر زد، این ها خانواده کتاب خوانی بودند، من دیدم این ها چقدر کتاب می خوانند، من هم شروع به کتاب خواندن کردم، در آن دو، سه ماه استقرار آن ها در چادر، هرچه کتاب و مجله داشتند، همه را خواندم. مثلا مجله های روشنگر، سپید و سیاه و بیش از همه داستان های دنباله دار ذبیح الله منصوری را به خاطر دارم... از آن موقع به بعد هیچ زمانی این کار از سر من نیفتاد... هر کجا می رفتم حتما باید یک کتابی دستم می بود، یعنی احساس می کردم اگر مردم من را بدون کتاب ببینند زشت است.

حسن انوشه دوره های دبستان و دبیریستان را در بابل گذراند: موقع دیپلم دریافت، شاگرد اول استان مازندران شدم. بعد، برای آموختن زبان و ادبیات عربی به تهران آمد و در دانشگاه تهران مشغول تحصیل شد: فکر کنم سال 1344 بود که من وارد دانشگاه تهران شدم و تا سال 1348 در دانشگاه تهران بودم، بعد از فارغ التحصیلی به سربازی رفتم.

او درباره دوران سربازی نیز گفته است: در پادگان تخت های خواب دو طبقه بودند. از قضای روزگار من و خرمشاهی هم قد بودیم و یک تخت دو طبقه داشتیم. این اتفاق را از بخت خوش خود می دانم چرا که زندگی من را زیر و رو کرد. او مرا به کامران فانی و سعید حمیدیان معرفی کرد. ما شب ها در بیرون آسایشگاه می نشستیم و از کتاب هایی که می خواندیم حرف می زدیم.

دوران سربازی هم موجب دوستی های تازه شد و هم انگیزه ای برای او که خواندن زبان انگلیسی را جدی تر بگیرد: شب و روزم تا انتها دوران سربازی به خواندن این زبان گذشت.

در سال 1350، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و تا وقوع انقلاب ایران در مدارس شاهی (قائم شهر کنونی) و بابل تدریس می کرد. همزمان کار ترجمه را نیز شروع نموده بود و اولین ترجمه اش، ترجمه تاریخ کوتاهی از دریانوردی دنیا بود که گم شد و انتشارش به خاتمه نرسید.

پس از آن کتاب تاریخ غزنویان نوشته کلیفوردادموند بازورث را ترجمه کرد که انتشارات امیرکبیر آن را در سال 1355 منتشر کرد: وقتی آقای فانی و جناب خرمشاهی برای ویراستاری به موسسه انتشارات امیرکبیر پیوستند، ترجمه تاریخ غزنویان را به من پیشنهاد کردند و من هم آن را به ولایت بردم و ترجمه کردم.

این، شروع راهی طولانی در زمینه ترجمه آثار تاریخی مربوط به ایران بود. او سپس به سراغ ترجمه یکی از جلد های تاریخ ایران کمبریج رفتت که در سال 1363 در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید. همان سال، ترجمه ایران و تمدن ایرانی نوشته کلمان هوار، ایرانشناس فرانسوی (امیرکبیر) منتشر شد و بعدا نیز ترجمه ایران در سپیده دم تاریخ نوشته جورج گلن کمرون که درباره فرهنگ و تمدن ایلامی است در سال 1365 در شرکت انتشارات علمی و فرهنگی انتشار یافت.

در اوایل دهه هفتاد به سراغ ترجمه جلد دیگری از تاریخ ایران کمبریج رفت و ترجمه یک جلد از تاریخ آفریقا، به سرپرستی مختار امبو را نیز در انتشارات علمی و فرهنگی منتشر کرد.

آذرتاش آذرنوش، مدیر بخش ادبیات عرب دائره المعارف عظیم اسلامی درباره ترجمه های انوشه گفته است: تاریخ ایران کمبریج منبع و مرجع است و باید انسان آن را با اطمینان بخواند، درست مثل اطمینانی که انوشه به ما داد... او در کار ترجمه بسیار پیروز بود و یکی از مدل های ترجمه ایران است.

فرهنگ نویسی، از دانشنامه های عظیم تا فرهنگ های کوچک

علاوه بر ترجمه، که حسن انوشه آن را به صورت فردی یا گروهی انجام می داد، فرهنگ نویسی یکی از حوزه های مورد علاقه و کار او بود.

انوشه از همان اوایل دهه شصت که دائره المعارف تشیع به راه افتاد، با این پروژه همکاری کرد و بیش از دو هزار مدخل برای آن نوشت. همچنین همراه با بعضی دیگر از فرهنگ نویسان کتاب فرهنگ زندگینامه ها را در اواخر دهه شصت منتشر کرد.

پس از چند سال، تصمیم گرفت که فرهنگ نوسی را به صورت فردی نیز دنبال کند و با همکاری وزارت ارشاد، در سال 1372، دانشنامه ای را ویژه زبان و ادب فارسی راه اندازی کرد.

این پژوهشگر در دانشنامه ادب فارسی که کار سرپرستی و سرویراستاری آن را برعهده داشت، همراه با همکارانش، به زبان فارسی در جغرافیای پیرامونی ایران پرداخت، از آناتولی و بالکان و دنیا عرب، تا آسیای میانه و افغانستان و شبه قاره هند.

انوشه شیوه کار خود در فرهنگ نویسی را چنین شرح می داد: مقالات دانشنامه ای باید کوتاه و پر خبر باشند... در مقالات دانشنامه ای نمی توان قلم را رها کرد و هرچه خواست نوشت. باید از جانبداری یا تبعیت از سیاست روز پرهیز کرد... دانشنامه جای ستایش یا نکوهش نیست. وظیفه دانشنامه اطلاع رسانی است و بس.

با این حال او تاکید داشت که دانشنامه، جایی برای متخصص شدن نیست، بلکه دانشنامه فقط سرنخ هارا به دست می دهد. همچنین به مسائل فرهنگ نویسی به ویژه در شرایط کنونی ایران مطلع بود: عواملی از قبیل شتاب در اتمام یک جلد و رسیدن به جلدی دیگر و رعایت وضع اقتصادی دانشنامه که همواره مساعد نیست و گه گاه پیش می آید که برای دریافت بودجه تازه باید مجلدی از کتاب را به انتها برسانیم تا بتوانیم قراردادی تازه ببندیم، ناگزیرمان می نماید پاره ای مقالات را که می تواند کوتاهتر هم باشد به دانشنامه راه دهیم و توازنی را که به آن می اندیشیم رعایت نکنیم.

انوشه همچنین از روزآمد نشدن فرهنگ ها و دانشنامه ها به زبان فارسی انتقاد می کرد و انتظار کمک بیشتری از سوی دولت ها داشت: دائره المعارف نویسی سنگی نیست که بتوان به آسانی بلندش کرد و اگر کمک دیگران نباشد، حتما بر پای کسی که بلندش می نماید، می افتد.

ویراستاری، گرچه کاری ناگسستنی از ترجمه و فرهنگ نویسی است، اما او به صورت جداگانه نیز به آن پرداخت. یکی از معروف ترین کار های او در این زمینه ویراستاری جلد نهم تاریخ ویل دورانت است.

همچنین از دیگر کار های مهم انوشه در دهه آخر عمرش، نگارش دو فرهنگ است، یکی درباره فارسی افغانستان به نام فارسی ناشنیده که در جوایز کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شایسته تقدیر شد: افغانستان کشوری است که سابقه ادب فارسی در آنجا ای بسا بیش از ایران کنونی است.

دیگری، فرهنگی درباره مازندران که به خاطر آن بنیادی را در بابل تأسیس کرد، اما هنوز انتشار نیافته است.

حسن انوشه تا انتها عمر علاقه به زادگاهش را بیان می کرد: من به عمرم هیچ شکری را به شکر مازندران ترجیح نداده ام. شکری که آب ساقه نیشکر و طبیعی است. مادرم پانصد مرغ، غاز و اردک داشت. همواره سبد به دست من می داد و می گفت نگاه کن غاز ها تخم گذاشته اند یا نه؟ بهترین روز های زندگی من همان روز ها بود. شاید با این خاطرات می خواهم مردن را به تاخیر بیندازم.

منبع: bbc